1. Home
2. Boek reviews
3. Tricky Tijden - Laat je niet gek maken

Tricky Tijden - Laat je niet gek maken

15/09/2024 - 14:47

Laat je niet gek maken

Auteur: Jitske Kramer

Jitske Kramer ontmoette ik in 2017 als trainster van de opleidingen Deep Democracy, een benadering, waar ik naast andere systemische methoden dankbaar uit put in mijn werk met teams en leiders. Sindsdien las ik de boeken, waarvan ze auteur of co-auteur is en volgde ook een masterclass bij haar. Ik vind het heel verfrissend hoe ze kennis, wijsheden en rituelen uit andere culturen als inspiratiebron gebruikt voor de uitdagingen waar organisaties mee te maken hebben. Zonder aarzelen schafte ik dan ook haar nieuwste boek “Tricky tijden – Laat je niet gek maken” aan. Jitske onderzoekt in dit boek de huidige maatschappelijke transformaties vanuit antropologisch perspectief. Daarbij zoemt ze in op de basisprincipes van ons economisch systeem en het achterliggende mensbeeld. Ze beschrijft ook hoe we op heel veel terreinen als maatschappij in een fase van liminaliteit verkeren: een tussenfase waarin het oude niet meer werkt en het nieuwe nog onbekend is.. Deze liminale periode biedt kansen voor vernieuwing, maar brengt ook gevaren met zich mee.

Liminaliteit en Transformatie

Liminaliteit, afgeleid van het Latijnse limes (drempel), verwijst naar de overgangsfase tussen het oude en het nieuwe. Het is een belangrijk moment van verbeelding en herstructurering, maar het brengt ook risico’s zoals langdurige onzekerheid en mensen of groepen die misbruik maken van de chaos. Jitske Kramer beschrijft de drie fasen waardoor transformaties verlopen: separatie (afscheid van het oude), liminaliteit (de tussentijd) en integratie (de nieuwe realiteit vormgeven). Transformaties en liminaliteit zijn er op vier niveaus: individu, groep, samenleving en natuur.

Tricksters

Tijdens deze periodes van verandering zijn we extra gevoelig voor mensen die zeggen te weten hoe het zit en die prachtige, eenvoudige oplossingen beloven. Hier staat de trickster op. Dit is een belangrijke rol in veranderingen. Deze rol daagt de huidige situatie uit, ontregelt en maakt ruimte voor nieuwe ideeën. Ze zoekt de grenzen op en laat zien dat het anders kan. En dit hebben we nodig om zaken anders te kunnen en te durven bekijken, om creatief te zijn. Tegelijk mogen we hun destructieve kracht niet onderschatten, waarschuwt de auteur. De tricksters zijn ambivalent, onvoorspelbaar, bedrieglijk, baldadig, sluw, humoristisch en gevaarlijk tegelijk. Ze hebben tactieken om verwarring te zaaien en te verdelen zoals het spelen met feiten en taal. We hebben de trickster energie dus nodig om in de liminale fase te geraken en tegelijk moet die beteugeld worden door leiderschap. Het wordt een probleem als we de tricksters gaan verkiezen tot (charismatische) leiders. Dan loopt de boel vast.

Een schaal van gedrag

Het tricky spectrum is een schaal van gedrag variërend van moreel OK naar immoreel, of van onschuldige verleiding tot doelbewuste misleiding of van verleider over charlatan naar schoft. Voorbeelden van gedrag links van het spectrum (verleider) zijn: een onschuldige grap om de boel op te schudden, een verhaal wat aandikken, je CV een beetje oppoetsen, een “leugentje om bestwil”. Gewiekst gedrag, horend op het tricky spectrum bij de “charlatan”, waarbij bewust het eigen gewin wordt nagestreefd is bijvoorbeeld het ontkennen van fouten, informatie verdraaien of achter houden, verborgen agenda’s hebben,… Een stap verder is sluw gedrag met psychologische spelletjes, nep-altruïsme.

Tricksterschoften

Tot we bij de beschrijving aan de “Tricksterschoften” komen, die bewust risicovolle beslissingen nemen die ten koste gaan van anderen: frauduleuze praktijken, intimidatie, “alternatieve feiten” verspreiden, chantage, ..

Wanneer we in ons economisch systeem het resultaat onder de streep als enige maatstaf voor succes wordt genomen, dan is er weinig ruimte voor morele begrenzing. Dan is het makkelijker om beslissingen te nemen die mensen en milieu schade berokkenen. “Politici en bedrijven nemen het niet altijd zo nauw met de feiten”, stelt Jitske Kramer. Ze geeft een aantal voorbeelden. Tricksters beloven waarheden maar geven leugens. “We maken massaal de vitale fout om tricky tactieken te verwarren met charisma. We hebben meer te vrezen van onze eigen dommigheid dan van kwaadaardige mensen (…) Hoog tijd om de tricksters uit het centrum van de macht te halen.”

Machtsverhoudingen

Hoe ingrijpender de verandering, hoe meer druk er komt op relaties en machtsverhoudingen. Sommigen hebben meer te winnen met de verandering, anderen hebben veel te verliezen. Dat is één van de redenen waarom conflict inherent is aan verandering. Dit brengt dan machtsmisbruik en trickster tactieken naar boven? De auteur meent dat orakels en sjamanen in vroegere samenlevingen leiding boden tijdens deze overgangsfasen, maar dat onze complexe moderne samenleving zulke gidsen mist. Dit maakt ons vatbaar voor verwarring en misleiding.

Eerste hulp bij verdwalen

In het laatste hoofdstuk geeft Jitske een aantal “tips” mee om te leren hoe je de weg terug kan vinden als je deze kwijt bent als mens, groep of samenleving. Het woord “tips” heb ik niet goed gekozen, het is geen praktisch doe-lijstje, wel inspiratie.

Het zijn er negen. Als voorbeeld ben ik zo vrij om bij de eerste helft van de negen tips voor één of ander element ervan een “vertaling” te geven naar wat dat in een organisatie of team zou kunnen betekenen. Deze staan niet letterlijk in het boek en zijn dus mijn interpretatie.

1. Erken dat je verdwaald bent
   
   Dit kan betekenen dat je als team of organisatie uitspreekt dat wat altijd gewerkt heeft, nu niet meer succesvol is of nu niet meer kan. Door dit uit te spreken, kan je er als groep niet meer omheen en weet je dat je het vertrouwde zal moeten verlaten.


2. Word rustig en geef niemand de schuld
   
   Als we ons bewust worden van de ernst van een situatie komen er emoties los in een team: frustratie, angst, boosheid. In paniek kunnen we niet helder denken, slagen we er niet in om alle relevante informatie te capteren, neigen we ons te snel te storten op de eerste mogelijkheid die zich aandient. Een ander fenomeen is dat we in het team of de organisatie zondebokken zoeken. Uitdaging is om als team de rust en veiligheid te vinden om in nuance en oprechtheid met elkaar te spreken en verschillende informatie en perspectieven te verzamelen. We hoeven het in deze fase niet met elkaar eens te zijn.


3. Ken het reisgezelschap
   
   Hoe beter je weet waar ieders sterkten en kwetsbaarheden liggen in je team, hoe beter je samen kan werken om de nodige verandering te realiseren. Hoe diverser het team is samengesteld hoe minder kans op “blinde vlekken” en gemiste informatie.


4. Maak een kop thee en wees eerlijk
   
   Door ons brein aan het werk te zetten met kleine, praktische zaken, komen we tot rust, stelt Jitske Kramer. In een team kunnen we niet elk moment in staat van crisis zijn, er zijn ook momenten waarop het OK is om moe te zijn. Op teamniveau kan dit betekenen dat we tijd maken voor een ontspannende en verbindende team activiteit.


5. Vind je locatie en breng de omgeving in kaart
   
   Welke weg wil je bewandelen? Dit gaat niet zozeer over welk doel gaan we bereiken maar wel hoe willen we iets bereiken. Dat kan in een organisatie gaan over ecologische impact, of verbinding met de lokale gemeenschap.


6. Bepaal het kompas en niet de route
7. Zet alle zintuigen open en kom in beweging
8. Pas op voor heilige routes, tricksterstreken en wilde verhalen
9. Vier je thuiskomst (en maak je op voor de volgende reis)

Relevantie

"Tricky Tijden" is een antropologische lens op de huidige maatschappelijke transformaties. Het boek is de neerslag van de persoonlijke zoektocht en verdieping van de auteur in dit onderwerp. Ze heeft een heel brede waaier aan invalshoeken en bronnen aangeboord. Er staat een uitgebreide bronvermelding per hoofdstuk achteraan in het boek.

Ik las het boek als mens, moeder, oma, burger, … en ook als organisatie coach, gespecialiseerd in team- en leiderschapsontwikkeling. Ik vind het boek origineel en verhelderend. Origineel door de verscheidenheid aan vakgebieden en de reiservaringen, waarop de auteur haar visie vorm gaf. Verhelderend omdat het een aantal rode draden en patronen m.b.t. transformatie biedt.

Jitske Kramer geeft aan dat ze heen en weer geslingerd wordt tussen een apocalyptisch beeld van chaos, migratiestromen en natuurgeweld, en een optimistisch beeld waarin we door goed samenwerken, slim gebruik van technologie en dappere keuzes tot fundamentele vernieuwingen kunnen komen. Dit effect had het ook op mij als lezer. Ik werd bij het lezen niet alleen maar blij …

Met de bril als organisatie coach zie ik overeenkomsten met organisaties en teams die zoekend zijn. Voor teams, executives, HR en leiders kan een breder perspectief op transformatie en liminaliteit heel nuttig zijn om fenomen te kunnen duiden.

De negen adviezen op het eind van het boek kunnen teams en leidinggevenden vertalen naar praktijken, die in hun context werken. Ik heb alvast inspiratie om dergelijke gesprekken te faciliteren met behulp van eigentijdse werkvormen.

Heeft u zin om met mij in gesprek te gaan over leadership en efficiënte teamwerking?
Neem vrijblijvend contact op.